Verschenen op 26/02/2024 in De Morgen
Kathleen Van Den Daele is directeur van LEVL, de opvolger van het minderhedenforum. Sophia Honggokoesoemo is medewerker bij LEVL, Untold Asian Stories en auteur bij Studio Sesam.
Zwarte kinderen die in een hutje wonen, een Aziatisch meisje van wie de papa in een wokrestaurant werkt en de mama bandwerk verricht in een speelgoedfabriek. Pijnlijk stereotiepe beelden en schadelijk voor het zelfbeeld van vele kinderen. Nochtans zijn deze racistische stereotypes terug te vinden in een schoolboekje van uitgeverij Van In. Ze werden onder de aandacht gebracht door een aandachtige ouder; politicologe Nadia Nsayi deelde de beelden via Instagram en Facebook en stuurde een mail naar de uitgeverij. “Een pure schande”, schreef ze.
Van In verklaarde in een reactie dat dit “gewoon aan onze aandacht ontsnapt is” en beloofde het schrift aan te passen. Spijtig genoeg ontdekten wij nog stereotiepe beelden in een ander kinderboekje van dezelfde uitgeverij, gericht naar het tweede leerjaar. Naast de vertaling van het woord ‘welkom’ in het Swahili vond ze een stereotiepe afbeelding van een man met een speer en op andere pagina’s stereotiepe afbeeldingen van personen met een Aziatische herkomst.
Belgische vs. Afrikaanse atlete
Dit is dus geen alleenstaand geval dat per ongeluk over het hoofd werd gezien. Van In is bovendien niet de enige uitgeverij waar we dergelijke beelden vinden. Zo zien we in een werkboek sociaal-economische initiatie (SEI) voor het secundair onderwijs van uitgeverij Plantyn een wel zeer vreemde vraagstelling opduiken: “In welke gedraging verschilt een Belgische atlete van een Afrikaanse atlete?” Het zogezegd correcte antwoord luidt: “In vergelijking met de Afrikaanse atlete is de Belgische steeds stipt, rustiger en beheerst in plaats van uitbundiger in gedrag.” De hele vraagstelling en het gegeven antwoord zijn vernederend, doordrenkt van racistische vooroordelen en feitelijk onjuist.
Dergelijke beelden zijn schadelijk voor alle opgroeiende kinderen. Ze hebben een impact op hun zelfvertrouwen en mentaal welzijn. De beelden die we voorgeschoteld krijgen door onze omgeving, opvoeders of instellingen bepalen niet alleen hoe we naar onszelf kijken maar ook hoe we naar de wereld, de samenleving en ten slotte ook naar de ander kijken. Hoe word ik afgebeeld? Hoe wordt mijn vriendje afgebeeld? Hoe wordt de maatschappij voorgesteld? Zien we bijvoorbeeld mensen met een beperking die gelijkwaardige rollen innemen?
In se gaat dit niet enkel over racisme en stereotypes, maar ook over inclusie. Willen we iedereen mee of geloven we in de verwerpelijke illusie dat de ene meer waard is dan de andere op basis van foutieve vooroordelen die dateren uit een ‘ver’ verleden en gebaseerd zijn op uitsluiting?
Educatieve uitgeverijen hebben een verpletterende verantwoordelijkheid om vooroordelen te doorbreken en niet te reproduceren. Ze hebben een belangrijk aandeel in de realisatie van waarden als gelijkwaardigheid en respect. De leerlingenpopulatie in Vlaanderen en Brussel is zeer divers. Ze dienen zich te (h)erkennen in het lesmateriaal. Wie ze zelf zijn en/of wie hun vrienden en medeleerlingen zijn, moet worden gevaloriseerd en erkend door correcte beeldvorming. Het is cruciaal dat uitgeverijen kritisch kijken naar hun lesmateriaal om stereotypes en vooroordelen weg te werken of te vermijden.
Het personeel en de expertise betrokken bij de ontwikkeling van leermiddelen, denk maar aan auteurs, adviseurs en illustratoren, komt nog te vaak vanuit medewerkers zonder migratieachtergrond. Betrek hen bij het ontwikkelingsproces, bij het aanleveren van relevante inhoud en inclusieve beeldvorming en bij screening vooraleer het eindproduct extern gaat.
Actief burgerschap
Uiteraard stopt de verantwoordelijkheid niet bij uitgeverijen. Scholen spelen ook een grote rol. Zij kunnen hier op een kritische en educatieve manier mee omgaan. Door bijvoorbeeld deze beelden in vraag te stellen in de klas, te duiden op het gevaar van vooroordelen en foute informatie of door actief burgerschap te stimuleren door een gezamenlijke leerlingenactie. Het is een gemiste kans om leerlingen niet in hun zelfbeeld te ondersteunen en te valideren, bij alle leerlingen – migratieachtergrond of niet – samenleven in verbinding te bevorderen en een maatschappijkritische houding te stimuleren door leerlingen te laten nadenken over wat ze voorgeschoteld krijgen.
Wat met rekenschap afleggen bij ouders en leerlingen zelf? Zo geven beiden weleens ongenuanceerde beeldvorming aan op school, maar krijgen ze vaak geen gehoor. De aanpak hiervan mag niet overgelaten worden aan een boze ouder, expert of toeval.
Laten we dus samen werk maken van een Vlaanderen waar we leerlingen ondersteunen, valideren en hoop brengen voor hun toekomst.